Fazla Çalışma Ücreti (Mesai) Nedir?

İş Hukukunda fazla çalışma ücreti, kanunda belirtilen çalışma sürelerinin, olağan, olağanüstü ve zorunlu nedenlere dayanarak aşılması halinde işçiye ödenmesi gereken ücret olarak tanımlanmıştır. İş Kanunu Madde 41 ve devamı maddelerinden anlaşılacağı üzere fazla çalışma ücreti, haftalık 45 saati aşan çalışmadır. İş Kanunun 41, 42 ve 43. Maddeleri fazla çalışma ücretinin talep edilebileceği; olağan, zorunlu ve olağanüstü halleri düzenlenmiştir. Bu yazımda yukarıda belirtilen kanun maddeleri çerçevesinde, İş Hukukunda fazla çalışma ücreti hakkında açıklamalarda bulunacağım.

Olağan Hallerde Fazla Çalışma Ücreti

• İş Kanunu Madde 41/1’de “Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır.” Denilerek olağan hallerde fazla çalışmanın ne olduğuna dair tanım yapılmıştır.

Fazla çalışma yaptırabilmek için sayılan olağan haller sınırlı tutulmamalıdır. Kanuna eklenen “gibi” ibaresiyle, söz konusu durumun işveren tarafından çoğaltılabileceği açıktır. Fazla çalışmanın kanun sayılan haller ve benzerleri halinde uygulanması tek başına yeterli sayılmayarak, ayrıca İş K. m.41/7’de işçinin onayına da tabi tutulmuştur. Olağan hallerin varlığı halinde işveren tarafından işçiye fazla çalışma teklifi sunulduğunda son karar işçidedir. İşçinin reddetmesi halinde herhangi bir yaptırıma maruz kalmaz. Ancak önceden fazla çalışmayı kabul edip sonradan yerine getirmemesi halinde iş görme borcuna aykırılık gündeme gelir.

İş Kanunu Madde 41’in son fıkrasında fazla çalışmaya ilişkin düzenlemelerin yönetmelikte gösterileceği belirtilmiştir. Fazla çalışma ücretini düzenleyen Yönetmeliğin 9. maddesinde ise fazla çalışmaya yönelik onayın yazılı olarak yapılacağı şarta bağlanmıştır. Olağan hallerde fazla çalışma süresi İş Kanunu Madde 41 /8’de, bir yılda 275 saatten fazla olamaz denilerek kesin hüküm getirilmiştir.

Fazla Çalışma Ücreti Hesaplama

Fazla çalışma ücretinin hesaplanması için öncelikle işçinin haftalık veya aylık gibi ücretlerinin, saat başına düşen ücretinin hesaplanması gerekmektedir. Bu fazla çalışma ücretinin hesaplanması, işverenin ücret ödenmemesi durumlarında ortaya çıkmaktadır. Yargıtay’ın yer eden uygulamalarına göre, fazla çalışma ücreti hesabında işçinin son ücret aldığı dönem yerine fazla ücretin uygulandığı döneme üzerinden hesap yapılır. Ayrıca fazla çalışma ücretinin uygulanacağı ücret, brüt ücret olarak kabul edilmiş olup giydirilmiş ücret üzerinden hesaplamaya gidilmez.

İşçinin Fazla Çalışmanın Karşılığı Olarak Serbest Zamanı Tercih Etmesi

• İş Kanunu Madde 41/4 – “Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.”

İş K. m.41/4’e göre işçinin fazla çalışmanın karşılığı olarak zamlı ücret yerine, çalışmış olduğu her bir saat için 1 saat 30 dakikalık serbest zaman tercih etme hakkı vardır. Serbest zamanın kullanımını işçi keyfi olarak belirleyemez. Bu serbest süresiyi belirlenme yetkisi, iş yeri ve işin aksamasının önlenmesi için işverene verilmiştir. Ayrıca işçinin serbest zaman hakkını 6 aylık çalışma süresi içerisinde ücretinde herhangi bir kesinti olmadan kullanır. İşverenin bu hakkı kullandırmaması veya engel olması halinde işverene idari para cezası yaptırımı İş K.m.102 kapsamında uygulanır.

Zorunlu Hallerde Fazla Çalışma Ücreti

İş Kanunu Madde 42/1’de iş yerinde bir arızanın varlığı veya ihtimali halinde, acele yapılması icap eden araç ve gereç işlerine yönelik faaliyetler için işçilerin çalıştırılabileceği kabul edilmiştir. Zorunlu nedenlerin varlığında işçiye fazla çalışmasının ücreti, İş K. Madde 41’de belirttiğim fazla çalışma ücreti hesabına göre ödenir.

İş Kanunu Madde 41 gereğince işçilerin fazla çalışması işçinin yazılı onayına tabii tutulmuştu. Zorunlu nedenle fazla çalışmada ise işçinin onayı olmaksızın, işçinin zorunlu neden karşısında fazla çalışma yükümlülüğü bulunmaktadır.  Belirtilen yükümlülük şartların gerçekleşmesi halinde, Fazla Çalışma Yönetmeliği Madde 9’da zorunlu kılınmıştır.

• Fazla Çalışma Yönetmeliği Madde 9/1 – “Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.”

İşçinin zorunlu nedenlerin varlığı halinde fazla çalışma yükümlülüğünü değerlendirirken, işçinin özel durumları da göz önünde bulundurulmalıdır. Zorunlu hallerde işçinin fazla çalışmasının, ondan beklenebilir olması gerekmektedir. İşçinin zorunlu nedenlerin varlığı halinde fazla çalışmayı dürüstlük kurallarına aykırı olarak reddetmesi halinde, işveren haklı nedenle feshi hükümlerine dayanarak iş akdine son verebilir.

Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma Ücreti

İş Kanunu Madde 43/1’de seferberlik halinde fazla çalışma ihtiyacı vuku bulursa, savunma ihtiyaçlarını karşılayan işyerlerinde Cumhurbaşkanın belirleyeceği fazla çalışmaya yönelik kararlar doğrultusunda fazla çalışma yaptırılabileceği öngörülmüştür. Olağanüstü hallerde fazla çalışma ücreti, normal çalışma ücretinin bir saat için yüzde elli arttırılması şeklinde gerçekleşir. Olağanüstü halin doğası ve ihtiyacı gereği işçi, fazla çalışma ücretinin karşılığını serbest zaman olarak kullanmayacaktır.

Avukat İsmail Çavuş

İsmail Çavuş, lisans eğitimini Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde tamamlayarak 2021 yılında mezun olmuştur. İyi derecede İngilizce bilen İsmail Çavuş, halen Ankara Üniversitesi Kamu Hukuku alanında yüksek lisansına devam etmekte olup, İ&K Hukuk Bürosu’nun kurucusudur.